فاطمی

​?گام هفتم: تذکر (یادآوری) 

«وَارْزُقْنِی فِیهِ ذِکْرَکَ وَ شُکْرَکَ بِدَوَامِهِ»، [۱] «بار خدایا، در این روز تداوم ذکرت را روزیم فرما». 

مداومت در ذکر و همواره به یاد خدا بودن، از گام‌های دیگر تکامل و از مراحل مهمّ خودسازی است. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»، «پرهیزگاران چون وسوسه‌های شیطانی به سراغشان آید متذکر می‌شوند و بینا می‌گردند». (اعراف: ۲۰۱) 

از امام صادق (ع) روایت است که فرمود: «شخصی تصمیم به گناه می‌گیرد اما هنگامی که به یاد خدا می‌افتد از گناه صرف نظر می‌کند». 

تذکر دارای انواع و اقسامی است: 

۱. یادآوری خداوند به هنگام روبه رو شدن با گناهان 

۲. یادآوری خداوند به هنگام برخوردار شدن از نعمت‌ها 

۳. یادآوری خداوند به هنگام خشم و شهوت 

۴. یادآوری خداوند پس از ارتکاب گناه برای انجام توبه 

۵. یادآوری خداوند به هنگام مواجه شدن با دنیاداران و… 

انسان باید همواره واعظی در درون داشته باشد: 

هرکه را خوابگه آخر به دو مشتی خاک است 

گو چه حاجت که به افلاک کشی ایوان را [۲] 

مرحوم امام خمینی (ره) در کتاب چهل حدیث در شرح حدیث هجدهم می‌نویسد: 

«بدان که تذکر از نتایج تفکر است و لهذا منزل تفکر را مقدم بر منزل تذکّر دانسته اند». جناب خواجه عبداللّه فرماید: «تذکر فوق تفکر است، زیرا این طلب محبوب است و آن حصول مطلوب. » تا انسان به دنبال جستجو است، از مطلوب محجوب است و با وصول مطلوب، از تعب تحصیل فارغ آید. و قوت و کمال تذکر بسته به قوت و کمال تفکر است و آن تفکر که نتیجه اش تذکّر نام معبود است، در میزان سایر اعمال نیاید و با آن‌ها در فضیلت مقایسه نشود؛ چنان چه در روایات شریفه از عبادت یک سال و شصت سال و هفتاد سال، تفکر یک ساعت را بهتر شمرده اند و چون ثمره ی مهم عبادات حصول تذکر از معبود حق است و این خاصیت از تفکر صحیح بهتر حاصل می‌شود. پس اگر طالب کمالات صوریّه و معنویه و سالک طریق آخرت و مهاجر الی اللّه هستی، قلب را عادت بده به تذکّر محبوب و دل را عجین کن با یاد حق تعالی». [۱] 

در باره تذکر روایاتی است که برخی را یادآور می‌شویم: 

۱. در کافی به سند صحیح از فضیل بن یسار از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «مَا مِنْ مَجْلِسٍ یَجْتَمِعُ فِیهِ أَبْرَارٌ وَفُجَّارٌ فَیَقُومُونَ عَلَی غَیْرِ ذِکْرِ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا کَانَ حَسْرَةً عَلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَه»، «هیچ مجلسی نیست که در آن نیکان و بدانی گرد هم آیند، آن گاه بدون ذکر خدا برخیزند مگر آنکه برای آن‌ها در روز قیامت مایه ی حسرت گردد». 

۲. باز در کافی به سند خود از امام صادق (ع) روایت است که فرمود: «إنّ اللّه عزوجلّ یقول: من شغل بذکری عن مسألتی أعطیته أفضل ما اعطی من سألنی»، «هر کس به خاطر ذکر من از درخواست از من باز بماند، او را بیشتر از آن چه کسی از من درخواست کرده عطا خواهم کرد». [۱] 

۳. در کتاب عدة الداعی از پیامبر خدا (ص) روایت است که فرمود: «وَاعْلَمُوا أَنَّ خَیْرَ أَعْمَالِکُمْ وَأَزْکَاهَا وَأَرْفَعَهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَخَیْرَ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ ذِکْرُ اللّه سُبْحَانَهُ فَإِنَّهُ أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی… »، «بدانید که بهترین اعمال شما نزد پروردگارتان و پاکیزه ترین و رفیع ترین آن‌ها و بهترین چیزی که بر آن آفتاب تابیده، یاد خداوند سبحان است چراکه وی از خودش خبر داده و فرموده: من همنشین کسی هستم که یادم باشد». [۲] 

پیر هرات گوید: 

مردم را نور امید در دل تابد و عارف را نور عیان در جان! 

امروز همه با جهان مشغولند، 

و او با آن یکی 

و فردا همه غرق نعیمند 

و او همچنان با آن یکی! [۳] 

[ذکر این روز «اللّهمّ ارزقنی فیه ذکرک بدوامه» است. ]

———-

[۱]: ۱. دعای روز هفتم ماه رمضان: «اللّهمَّ أَعِنِّی فِیهِ عَلَی صِیَامِهِ وَ قِیَامِهِ وَاجْنُبْنِی فِیهِ مِنْ هَفَوَاتِهِ وَآثَامِهِ وَارْزُقْنِی فِیهِ ذِکْرَکَ وَشُکْرَکَ بِدَوَامِهِ بِتَوْفِیقِکَ یَا هادی المضلَّین». 

[۲]: . لسان الغیب حافظ شیرازی، دیوان اشعار، غزل ۹. 

[۱]: ۱. امام خمینی، چهل حدیث، ص۲۴۹. 

[۱]: ۱. الکافی، ج۲، ص۵۰۱. 

[۲]: ۲. عدة الداعی، ص۲۳۸. 

[۳]: -کشف الاسرار ۷/۱۵۲، تفسیر سوره شعراء.

?​گام ششم: تنزَّه (معصیت گریزی) 

«اللّهمَّ لا تَخْذُلنی فیهِ لِتَعَرُّضِ مَعْصِیَتِکَ»، [۱] 

«بار خدایا در این روز مرا با ارتکاب نافرمانیت خوار مگردان». 

پزشکان قدیم با دیدن زبان بیمار، بیماری‌های جسمی وی را تشخیص می‌دادند و علمای اخلاق و عرفان، با دقت در گفتار افراد، بیماری‌های روحی آنان را تشخیص می‌دهند. همان گونه که جسم به انواع بیماری‌ها مبتلا می‌شود، روح انسان نیز به انواع بیماری‌ها از قبیل حرص، حسد، طمع (آز)، خودبزرگ بینی (استکبار)، عُجبْ (خود شیفتگی)، یأس از رحمت خدا (خود کم بینی و احساس حقارت)، کسالت و تنبلی از انجام وظیفه و عبادت، بد زبانی (از قبیل دروغ، غیبت، تهمت، فحاشی و… ) مبتلا می‌شود. آلوده شدن به هر یک از این بیماری ها، باعث خفت و خواری انسان در دنیا و آخرت می‌شود. عیب یابی و کشف بیماری ها، خود کار دشواری است و برنامه ریزی برای درمان آن، کاری است دشوارتر. هرکس برای سلامت روح و روان خود باید برنامه ریزی کند و از پرتگاه‌هایی که انسان را به گرداب گناه می‌اندازد، دوری گزیند. 

«اللّهم لا تخذلنی… »؛ «خذلان» از دیدگاه عارفان، دوران بدبختی سالک است که گاهی به خاطر گناه یا ترک اولایی، از سیر و سلوک باز می‌ماند. زمینه‌های این گناهان به خود انسان بازمی گردد و به طور طبیعی محرومیت از رحمت خدا را به دنبال دارد. خدای متعال 

می فرماید: «اِنْ یَنْصُرْکُمُ اللّه فَلا غالِبَ لَکُمْ وَإِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذی یَنْصُرُکُمْ مِنْ به عدهِ وَعَلَی اللّه فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ».، [۱] «اگر به یاری خدا بشتابید، کسی بر شما غالب نمی شود. و اگر خدا شما را به خواری واگذارد، چه کسی است که بتواند شما را یاری رساند و مؤمنان باید بر خدا توکل کنند». و در جای دیگر شیطان مایه ی خواری و گمراهی انسان معرفی شده است: «وکان الشیطان للانسان خذولاً»، [۲] «شیطان مایه ی خواری و بدبختی انسان است». 

بدترین حالت برای انسان این است که به خاطر آلوده شدن به گناه، خدای متعال او را به حال خود واگذارد. البته گاه این به خود واگذاردن‌ها زمینه ای برای توبه و تحول و تکامل انسان فراهم می‌آورد. و این خود یکی از ابزارهای آزمایش الهی و زمینه ای برای بازگشت و توبه و توجه به اوست - که فرمود: انین المذنبین احبّ الیّ من تسبیح المسبحین. 

خواجه عبداللّه گوید: 

چون موسی از خواست خود که «ارنی» بود دست کشید و به مقام توبه رسید، خدا او را به رسالت مبعوث گردانید و فرمود: 

من تو را از یک چیز منع کردم که دیدار بود 

و به شرف پیامبری بیاراستم که بر تو هموار بود 

پس این نعمت را شکر کن و قدر آن را بدان. [۳] 

[ذکر این روز «اللّهمّ لاتخذلنی لتعّرض معصیتک» است. ]

———-

[۱]: . دعای روز ششم ماه رمضان: «اللّهمَّ لا تَخْذُلْنی فیهِ لِتَعَرُّضِ مَعْصِیَتِکَ وَلاتَضْرِبْنی بِسِیاطِ نَقِمَتِکَ وَزَحْزِحْنی فیهِ مِنْ مُوجِباتِ سَخَطِکَ بِمَنِّکَ وَاَیادیکَ یا مُنْتَهی رَغْبَةِ الرّاغِبینَ». 

[۱]: ۱. قرآن، آل عمران: ۱۵۹. 

[۲]: ۲. قرآن، فرقان: ۲۹. 

[۳]: . کشف الاسرار، ۷/۱۵۲، تفسیر سوره شعراء.

?​گام پنجم: استغفار (آمرزش خواهی) 

«اللّهمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ»، [۱] «بار خدایا در این روز مرا از آمرزش خواهان قرار ده». 

گام دیگر در جهت اصلاح نفس و جبران خطاهای گذشته، استغفار است؛ آن گاه که انسان به عواقب و پیامد گناهش پی می‌برد و درصدد اصلاح و علاج برمی آید، به درگاه الهی رو می‌کند و آمرزش گناه اش را از او می‌خواهد. 

«اللّهم لا أجد لذنوبی غافرا ولا لقبائحی ساترا ولا لشی ء من عملی القبیح بالحسن مبّدلا غیرک»، [۲] 

«بار خدایا، برای گناهانم آمرزنده ای جز تو نمی یابم، برای زشتی هایم پوشاننده ای جز تو نمی شناسم و برای کردار زشتم دگرگون کننده ای جز تو نمی دانم». 

پیامبر خدا (ص) فرمود: «برای هر دردی درمانی است و درمان گناهان، آمرزش خواهی است». [۳] 

استفغار امری درونی و قلبی است و استغفارکننده باید با تمام وجود از گناهان خود پشیمان باشد و از خداوند طلب آمرزش و غفران کند. اما علاوه بر آن باید آن را به زیان نیز بیاورد. از امام صادق (ع) روایت است که فرمود: «هر کس کار ناشایستی انجام دهد، خدای متعال تا 

هفت ساعت به وی مهلت می‌دهد. پس اگر سه مرتبه گفت: «أَسْتَغْفِرُ اللّه الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ و اتوبُ اِلَیه»، بر وی چیزی نوشته نمی شود». [۱] 

غزالی در کیمیای سعادت ذکر استغفار را برای مبتدیان و ذکر سبحان اللّه را برای منتهیان مناسب دانسته است. [۲] 

خواجه عبداللّه در صد میدان نخستین میدان را توبه و استغفار و آخرین آن را میدان بقاء دانسته است و این همه را جز به عنایت و یاری خدا میسر نمی داند، او در تفسیر سوره ی قیامت گوید: 

دانی که من نه به خود بدین روزم، 

و نه به هدایت خود شمع هدایت می‌افروزم. 

از من چه آید؟ 

و کردار من چه گشاید؟ 

طاعت من، به توفیق تو! 

خدمت من، به هدایت تو! 

توبه ی من، به رعایت تو! 

شکر من، به انعام تو! 

ذکر من، به الهام تو! 

همه تویی!

———-

[۱]: ۱. دعای روز پنجم ماه رمضان: «اللّهمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ وَاجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الْقَانِتِینَ وَاجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ أَوْلِیَائِکَ الْمُتَّقِینَ بِرَأْفَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ». 

[۲]: ۲. فرازهایی از دعای کمیل. 

[۳]: ۳. «لِکُلِّ دَاءٍ دَوَاءٌ وَدَوَاءُ الذُّنُوبِ الِاسْتِغْفَارُ»، وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص۳۵۴. 

[۱]: . «من عمل سیئة اجّل فیها سبع ساعات من النهار، فان قال «أَسْتَغْفِرُ اللّه الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ واتوب الیه ثلاث مرات، لم تکتب علیه»، الکافی، ج۲، ص۴۳۷. 

[۲]: . غزالی، کیمیای سعادت/ ۲۰۷.

​?گام چهارم: استمداد (یاری خواهی) 

«اللّهمَّ قَوِّنِی فِیهِ عَلَی إِقَامَةِ أَمْرِک»، [۱] «بار خدایا در این روز مرا بر انجام فرمانت یاری بخش». 

سالک الی اللّه بدون یاری خدا و استمداد از او راه به جایی نمی برد: 

راه سخت است مگر یار شود لطف اله 

ورنه آدم نبرد صرفه ز شیطان رجیم [۲] 

در دعای کمیل می‌خوانیم: «قوّ علی خدمتک جوارحی واشدد علی العزیمة جوانحی»، «بار خدایا اعضایم را برای خدمتت نیرو بخش و بالهای تصمیمم را برای پرواز به کویت استواری ده». 

هر کار باید به نام خدا و با استعانت از خدا آغاز شود (بسم اللّه الرحمن الرحیم) و برای خدا و به سوی خدا ادامه یابد (انّا الیه راجعون) ؛ و این غرور و خودبزرگ بینی است که کسی فکر کند خودش کسی است و به یاری خود می‌تواند کاری انجام دهد. 

«لا حول ولا قوة الّا باللّه»، هیچ نیرو و قوتی نیست مگر با قوت و نیروی الهی. صفات خدا محکمات وجودند و قدرت خدا منشاء همه قدرت هاست. هیچ سنگی از جای خود حرکت نمی کند مگر به اراده و خواست او. این چنین نیست که انسان فکر کند بدون استمداد از او می‌تواند کاری انجام دهد و بدون یاری او می‌تواند در جهت خودسازی 

و برطرف کردن خصلت‌های ناپسند و آراسته شدن به اخلاق پسندیده حرکت کند. بنابراین باید توفیق خوب شدن را نیز از خدا خواست و توفیق استمرار خوبی‌ها را نیز از او انتظار داشت. همواره باید این دعا را زیر لب زمزمه کرد که: خدایا هیچ گاه ما را به خودمان وامگذار و نظر لطف و رحمتت را از ما بر مگیر. 

برای استمداد از خدا باید به ریسمان محکم الهی چنگ زد که فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بحبلِ اللّه جَمِیعاً» (آل عمران: ۱۰۳)، «به ریسمان محکم الهی چنگ زنید» و نیز فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِاللّه هُوَ مَوْلاکُمْ» (حج: ۷۸)، «به خدا متوسل شوید که او سرور شماست». 

پیر هرات گوید: «پناه جستن، چنگ زدن به ریسمان خدا و پایداری در فرمان برداری است». 

پناه جستن بر سه وجه است: پناه جستن عوام، پناه جستن خواص و پناه جستن خواصِ خواص. 

پناه جستن عوام؛ تصدیق وعده و وعید، تعظیم امر و نهی و معامله کردن با دیگران بر اساس یقین و انصاف است. 

پناه جستن خواص؛ اراده را در اختیار گرفتن، کار خلق به خلق واگذاشتن و تعلقات را فروگذاردن است 

و پناه جستن خواصِ خواص؛ تنها خدا را دیدن، به خاطر بزرگی خدا به امر او گردن نهادن و برای نزدیک شدن به او با وی دمساز شدن است. [۱] 

[ذکر این روز «اللّهمَّ قوّ علی خدمتک جوارحی» است. ]

———-

[۱]: . دعای روز چهارم ماه رمضان: «اللّهمَّ قَوِّنِی فِیهِ عَلَی إِقَامَةِ أَمْرِکَ وَارْزُقْنِی فِیهِ حَلَاوَةَ ذِکْرِکَ وَأَوْزِعْنِی فِیهِ أَدَاءَ شُکْرِکَ بکرمک واحفظنی بحفظک و سترک یا أبصر الناظرین». 

[۲]: . لسان الغیب حافظ شیرازی، دیوان اشعار، غزل شماره ۳۶۷. 

[۱]: ۱. خواجه عبداللّه انصاری، منازل السایرین، ص۴۱.

​?گام سوم: تدبّر (هوشیاری و اندیشه ورزی) 

«اللّهمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ الذِّهْنَ وَالتَّنْبِیهَ وَأَبْعِدْنِی فِیهِ عَنِ السَّفَاهَةِ وَالتَّمْوِیهِ» [۱] 

«بار خدایا در این روز هوشیاری و بیداری را بهره‌ام فرما و از سفاهت و نادانی دورم گردان». 

سومین گام در راه خودسازی، هوشیاری و اندیشه ورزی است. پس از بیدار شدن از خواب غفلت و تصمیم گرفتن برای اصلاح خویشتن، باید اندیشیدن و رهایی از جهالت و نادانی را از خدا طلب کرد. خداوند متعال می‌فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»، [۲] «ما این قرآن را بر تو فرود آوردیم تا برای مردم آن چه را برای شان فرود آمده آشکار سازی؛ شاید بیندیشند». 

از پیامبر اکرم (ص) نیز روایت است که فرمود: «ألا أنبّئکم بأکیس الکیّسین و احمق الحمقاء؟ قالوا: بلی یا رسول اللّه! قال: أکیس الکیّسین من حاسب نفسه، و عمل لما بعد الموت، وأحمق الحمقاء من أتبع نفسه هواه، و تمنی علی اللّه»، «آیا شما را آگاه نسازم از زیرک ترینِ زیرک‌ها و کودن ترینِ کودن ها؟ گفتند: آری، ای فرستاده ی خدا. فرمود: زیرک ترینِ زیرک‌ها کسی است که نفس خود را حسابرسی کند و برای پس از مرگش کارهای نیک انجام دهد و کودن ترینِ کودن‌ها کسی است که از هوای نفسش پیروی کرده و برای انجام نافرمانی خدا 

آرزوی امنیت کند». 

در نزد عارفان کمال هوشیاری، هوشیاری دل است و ندیدن چیزی جز محبوب، خواجه عبداللّه در تفسیر آیه شریفه «وابیضّت عیناه» گوید: 

خداوند فرمود: چشمان یعقوب در فراق یوسف، سفید شد و نفرمود: کور شد؛ زیرا کوری در حقیقت نابینایی است که دل‌ها را کور می‌کند نه دیده‌ها را، که در عالم عشق، چشم عاشق از دیدن جز معشوق در حجاب باید، که در مذهب دوستی دیگری را دیدن عین شرک است و نفاق. که گفته اند: «رسم عاشق نیست با یک دل دو دل برداشتن» 

خدایا در سر گریستنی دارم دراز، 

ندانم از حسرت گریم یا از ناز، 

گریستن از حسرت نصیب یتیم است 

و گریستن شمع بهر ناز! 

از ناز گزیستن چون بود؟ 

این قصه ای است دراز! [۱] 

[ذکر این روز «ربّ زدنی علما» است. ]

———-

[۱]: . دعای روز سوم ماه رمضان: «اللّهمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ الذِهْنَ وَ التَنْبِیهَ، وَ باعِدْنِی فِیهِ مِنَ السَّفاهَةِ وَ التَمْویهِ، وَاجْعَلْ لِی نَصِیباً مِنْ کُلِّ خَیْرٍ تُنْزِلُ فِیهِ، بِجُودِکَ یا اَجْوَدَ الْاَجْوَدِینَ». 

[۲]: . قرآن، نحل: ۴۴. 

[۱]: . کشف الاسرار، سوره یوسف، تفسیر آیه شریفه وابیضّت عیناه.